Als de eerste vrouw die God heeft geschapen sterk genoeg was om de wereld in haar eentje op zijn kop te zetten, moeten alle vrouwen samen toch in staat zijn de zaak weer recht te zetten.

(Sojourner Truth, 1851)

Dit citaat uit De eerste vrouw van de Oegandese Jennifer Nansubuga Makumbi las ik tijdens een moment van lang wachten, een zogenaamd ”dood” moment – ideaal dus om een boek open te slaan. Ik las deze zin nog een tweede keer en het was alsof iemand hevig aan mij trok en snokte om me wakker te schudden. Want nog maar zelden had ik zo’n krachtige en zo’n heldere woorden over de zaak van de vrouw gehoord. En ja, ik ben natuurlijk benieuwd hoe jij deze woorden ervaart.
De uitspraak wordt toegeschreven aan Sojourner Truth, geboren als Isabella Baumfree (1793-1883), een Amerikaanse activiste met een fascinerend levensverhaal. Zij werd als zwarte slavin op een plantage van een Nederlandse eigenaar geboren – haar moedertaal was dan ook Nederlands – en werd verschillende malen verkocht tot ze uiteindelijk kon ontsnappen. De rest van haar lange leven wijdde ze onvermoeibaar aan de verbetering van de vrouwen- en burgerrechten in haar land.

Eva en co De eerste vrouw waarnaar Truth verwijst is vanzelfsprekend Eva. Haar verhaal wordt ons nog steeds van jongs af aan bijgebracht: Eva werd uit een rib van Adam geschapen en zij en alleen zij liet zich door de slang verleiden om toch van de verboden vrucht te proeven. Door haar ongehoorzaamheid werd de mens voorgoed uit het paradijs verdreven. Dit verhaal heeft de vrouw in het christendom weinig goeds gebracht.
Over de hele wereld vertellen mensen soortgelijke oerverhalen over de eerste man en de eerste vrouw. In Oeganda is dat het verhaal van Kintu en Nmambi. Volgens de overlevering behoren mannen tot het land en is alles wat het land biedt bijgevolg eigendom voor de man. Vrouwen daarentegen zijn wezens van de zee en hun persoonlijkheid is even raadselachtig en wispelturig als de zee. Door dit verhaal werden vrouwen als vreemdelingen op het vasteland beschouwd, konden ze er geen rechten opeisen en verloren op die manier hun oorspronkelijke onafhankelijkheid.

Hij en zij Deze eeuwenoude Oegandese mythen en verteltradities vormen de kern van Makumbi’s oeuvre, dat zich het best laat omschrijven als literair – antropologische fictie. In haar tweede roman volgen we het jonge meisje Kirabo. Zij wordt door haar omgeving als eigenwijs beschouwd, maar in feite draag ze als een van de weinigen nog het wezen van de eerste vrouw in zich. In ruimere zin roept Kirabo’s persoonlijke ontwikkeling fundamentele vragen op over de positie van de vrouw in Oeganda en over de rol van de oerverhalen in verleden, heden en toekomst. Deze verhalen worden verzameld en geduid door de blinde, wijze vrouw Nsuuta, Kirabo’s mentor – voor haar dorpsgenoten daarentegen niets minder dan een heks. Het moet gezegd, al deze oude verhalen blijven tot op heden in het vrouwelijk collectief bewustzijn nagalmen – vaak impliciet en onbewust – want generatie na generatie hoorden zij geen stemmen. Meer zelfs, de verhalen worden door de vrouwen (deels) zelf in stand gehouden, waarbij Kirabo tot de onthutsende vaststelling komt dat het “altijd andere vrouwen zijn die voor meisjes en voor zichzelf hindernissen opwerpen”. Volgens Nsuuta gedragen vrouwen zich net zoals gekooide kippen die elkaar pikken: ze kunnen hun onderdrukker niet bijten en keren zich uit woede of frustratie dan maar tegen elkaar of tegen zichzelf. Van al deze programmaties zijn maar weinig vrouwen zich ten volle bewust; kijk maar naar de houding van de andere vrouwelijke personages. Zelfs Kirabo kan zich er niet helemaal aan onttrekken. En dus besluit Nsuuta geheel terecht dat “onze ogen niet alles zien waar we naar kijken.” De blinde die de ziende de ogen voor de waarheid opent is een vertrouwde literaire techniek die ook hier uitstekend werkt. Ongetwijfeld wil Makumbi met deze observaties de lezer uitdagen en prikkelen. Mij kon ze in elk geval raken. (Wel vind ik dat ze niet alle ambities in haar roman kan waarmaken maar dit is niet het opzet van deze blogpost.)

Wij of zij? Rest nog de vraag of wij de Oegandese vrouw moeten redden. Het antwoord van Makumbi is in deze interessante podcast glashelder: n-e-e-n! Het Westers feminisme is volgens haar niet de oplossing voor de uitdagingen van de Oegandese vrouw. Voor haar is feminisme cultuurgebonden: de noden in het ene land gelden met andere woorden niet per definitie voor een ander land. Het cultureel/inheems feminisme moet bovendien niet alleen vrouwen maar ook mannen bevrijden. Makumbi geeft hiervoor zelf een aanzet. In haar roman belicht ze ook de positie van de Oegandese man – weliswaar zijdelings: zo worstelt Kirabo’s geliefde met de vele socio-culturele verwachtingen naar hem als jongeman toe. En ze biedt ook hoop want verhalen over de man en de vrouw mannen zijn maakbaar: de oerverhalen werden immers door mensen gecreëerd; de mens kan dus ook nieuwe verhalen vertellen. Vrouwen kunnen – nee, moeten – een eigen stem vinden want ”als we stil zijn, zal iemand anders die stilte ogenblikkelijk voor ons invullen.” Kirabo zal niet stil zijn, wel integendeel. In de laatste bladzijden neemt ze subtiel de fakkel van verhalenvertelster Nsuuta over en geeft zelfbewust nieuwe betekenis aan de oude verhalen. Ze brengt beweging in het vastgeroeste sjabloon, zachtjesaan. Dit boek leest dan ook als een ode aan de (ver)beeldende kracht van verhalen.

Ik legde het boek even opzij en reflecteerde over de universele dimensie in Makumbi’s ambitieuze roman. Want Kirabo’s verhaal overstijgt de contouren van Oeganda. Het gaat eveneens over jou en mij – of we nu m, v of x zijn – en over de patronen die ook onze positie expliciet of impliciet beïnvloeden. Dus, hoezo is wachten een ”dood” moment? Daar is niets van aan, dankzij Makumbi had ik tijdens mijn anderhalf uur aan de rand van het hockeyveld meer dan genoeg stof tot nadenken.

Goed, ik beken: lange tijd heb ik nauwelijks iets van het kruim van Vlaamse schrijvers uit de late 19de en de (ruime) eerste helft van de 20ste eeuw gelezen. Louis Paul Boon, Cyriel Buysse, Willem Elsschot, Stijn Streuvels, Gerald Walschap … Ik liep met een wijde boog om deze auteurs heen. Meer zelfs, ik keek neerbuigend op hen neer, want hun beider voeten stonden stevig in de Vlaamsche klei en dat kon onmogelijk goed werk opleveren. Een hovaardige en bespottelijke attitude, ik weet het. En dat ik tijdens mijn jeugd iets te vaak op 11 juli de film Het gezin van Paemel heb gezien, het toneelstuk van Buysse over het Vlaamse boerenleven in de 19de eeuw, was ook geen aanmoediging. Nee nee, tussen deze Vlaamse schrijvers en mij zou het nooit iets worden.

Ik was dan ook behoorlijk verrast toen ik enkele maanden geleden voor mijn verjaardag In betere kringen van Cyriel Buysse (1859-1932) cadeau kreeg. Eerlijkheidshalve moet ik toegeven dat ik ook lichte ontgoocheling voelde want ik had een heel ander boek verwacht. Toch begon ik uit hoffelijkheid in Buysses bundel van satirische kortverhalen te bladeren. En ja … algauw moest ik erkennen dat Buysse mja misschien toch niet zo waardeloos was. In betere kringen las ik in één beweging uit en daarna haalde ik hongerig zijn ‘t Bolleken uit onze boekenkast. Cyriel Buysse blijkt een meeslepende verteller die mij in meerdere opzichten behoorlijk verraste. (Ik las nog maar twee boeken uit zijn omvangrijke oeuvre dus vraagteken beoordeling zekere verdere verfijning.)

Zijn stijl en taal, gelardeerd met het sappige Oost- Vlaamse dialect van de gewone mensen, voelen vlot, ongekunsteld en toch verfijnd aan. De signatuur van een eigentijdse auteur zou men denken, ware het niet dat zijn werk vaak ruim een eeuw oud is en hij over een oude verdwenen wereld schrijft. Zijn verhalen lezen als sfeervolle historische documenten over de wereld van gisteren. Over de sociale verhoudingen (en taboes) bijvoorbeeld die tot in de eeuwigheid vast leken te liggen en algemeen aanvaard werden. Of over de kiesstrijd op het platteland waarbij potentiële kiezers met eten en drinken werden verleid. Twijfelaars die hun keuze geheim wisten te houden, namen gretig bonnetjes van beide kanten aan en hadden dus recht op twee maaltijden en tien glazen bier.^* De drank, ja die vloeide steeds rijkelijk. En wanneer na het glas of de borrel te veel de maskers vallen, worden de tronies lelijk en gemeen door achterklap en geroddel. Want Buysse weet de kleinmenselijke aard met al zijn gebreken, zwakheden en onhebbelijkheden voortreffelijk en vol gevoel te portretteren – vaak met een mild ironische ondertoon (maar zeker geen spot). Hij getuigt van groot psychologisch inzicht, zoals in de beschrijving van de minder gegoede oude meneer met rood gezicht en zijn corpulente, aldoor kortademige vrouw die in het familiepension afkeurend en tegelijkertijd afgunstig reageren op een knap jong meisje dat met een jongeman uit het nabijgelegen luxehotel aanpapt.^*

Wat mij het meeste trof, was de eenzaamheid die de hoofdpersonages met zich meedragen. Hun onvermogen tot oprechte en innige relaties is opvallend. Liefdesrelaties tussen verschillende sociale klassen kunnen en mogen niet beleefd worden – Buysse heeft dit zelf ook ervaren. Want dat “azen ne rijke jongen en mee zulk ‘n educoassie” uit liefde met de beeldschone dochter van de herbergier huwt, “mee azeu iene” – nee, dat konden en wilden de mensen niet geloven, dat was ongehoord en ongezien. Het koppel wordt dan ook geminacht.^* Het salonleven in de betere kringen oogt ijdel en afstompend. En de drank, die maakt veel kapot: dromen, carrières, relaties, levens.

Dus ja, ik was onder de indruk van Cyriel Buysse. Worden onze Vlaamse klassieke schrijvers nog gelezen? Ik mag hopen van wel. Zeg dat deze bekeerlinge het gezegd heeft.

* uit ‘t Bolleken, 1906.

*Uit: Pension de famille, 1929

* uit ‘t Bolleken, 1906