Met de hand op het hart zeg ik jullie: in mijn kindertijd heb ik Zwarte Piet nóóít bewust als iemand met een zwarte huidskleur gezien. Zwarte Piet was zwart door het roet van de schoorsteen, tiens. Hij moest elke schoorsteen in- en uitklimmen om cadeautjes en lekkernijen te brengen, want Sinterklaas was veel te oud om dat zelf te doen. Hoe oud was hij wel niet, zeshonderd jaar of zo? Wij hebben deze traditie ook zo aan onze kinderen doorgegeven. Ik schudde dan ook lange tijd meewarig het hoofd over de vermeende racistische en koloniale ondertoon van Zwarte Piet. Men kan mij van veel verdenken vond ik, maar toch niet van racisme zeker!

Tegelijkertijd moest ik wel toegeven dat Zwarte Piet mij als kind enige angst inboezemde. Hoe hij daar stond, met zijn pikzwarte gezicht, felrode lippen en fonkelende witte tanden, en met die vreselijke jutezak voor stoute kinderen … Het contrast met de goedmoedige Sinterklaas was groot. Met de Sint in de buurt kon me weinig overkomen, want hij had het laatste woord en ik was braaf geweest – zeker in de weken voor 6 december. Kijk, het zijn net die onbewuste, vaak subtiele associaties tussen huidskleur (zwart) en gevoelens (gevaar/angst) waar activisten tegen Zwarte Piet op wijzen. Vergezocht? Mja, toch niet, als je bedenkt dat het grootste deel van ons gedrag door het onderbewuste wordt gestuurd. Bovendien weten wij met onze witte teint nauwelijks hoe het voelt om op negatieve wijze op onze huidskleur te worden aangesproken. Het is mij één keer overkomen, hier ver vandaan, en ik reageerde echt onthutst. En dan zijn er nog die andere vragen. Kan iemand echt zo zwart van het roet worden? En waarom werd Zwarte Piet al te vaak afgebeeld met stereotiep dikke lippen, gouden oorbellen en kroeshaar/krulhaar?

Racistisch of niet? Ben ik nu voor of tegen Zwarte Piet? Vind ik het concept van Zwarte Piet nu racistisch of niet? Verwacht van mij geen stellingname in dit gevoelige en vaak emotionele debat. Mensen voelen zich in deze kwestie opvallend persoonlijk aangesproken, want het raakt rechtstreeks hun identiteit. Voorstanders voelen zich aangevallen omdat de magische verhalen die hen vormden nu als fout worden beschouwd. Tegenstanders daarentegen ervaren de beeldvorming en het gebrek aan empathie als kwetsend. Ik verkies om me niet uitsluitend bij de ene of de andere zijde te voegen, maar om te luisteren naar het genuanceerde en onderbouwde discours van literatuur-en cultuurwetenschappers.*
Laten we eerst even kijken hoe bevoegde instanties inzake racisme en discriminatie Zwarte Piet beoordelen. In 2014 stelde het Gelijkekansencentrum (thans UNIA) dat het gebruik van de figuren Sinterklaas en Zwarte Piet geen strafbare vorm van racisme en ook geen wettelijk verboden vorm van raciale discriminatie is. Andere instanties hanteren een bredere definitie van racisme, die meer op onbewuste en alledaagse vormen van uitsluiting steunt. In die zin zijn er wel degelijk negatieve stereotiepe aspecten aan Zwarte Piet.
En wat vertelt de geschiedenis ons? Wel, tussen de twee uitersten blijkt zoals zo vaak bijzonder veel nuance, dubbelzinnigheid en gelaagdheid te liggen. Sinterklaas en Zwarte Piet zijn complexe figuren met een ontstaansgeschiedenis die veel verder reikt dan de kolonisatie en waarover verschillende interpretaties en denkpistes bestaan. Ik geef hierbij enkel de grote lijnen. Het is zeker niet mijn bedoeling om hier een definitieve of sluitende analyse over Zwarte Piet te presenteren; dat zou veel meer studiewerk van de primaire bronnen vereisen. Laat deze blogpost een uitnodiging zijn om zelf even stil te staan bij jouw beeld van Zwarte Piet.

Vroege wortels De heilige Nicolaas was al vroeg in heel Europa een belangrijke heilige. Toch wordt zijn naamdag in slechts een handvol Noord-Europese landen met een echte Sinterklaasfiguur gevierd, en dan nog met flink wat regionale verschillen. In Spanje en Italië bijvoorbeeld brengen respectievelijk de drie koningen en de heks Befana op 6 januari geschenken en lekkers. De (huidige) figuur van Sinterklaas is geïnspireerd op legenden die aan drie heilige Nicolazen worden toegeschreven. Het Sinterklaasfeest zelf zou tot de dertiende eeuw teruggaan. Het feest lijkt zoals bij Kerstmis belangrijke elementen uit de Germaanse cultuur, in het bijzonder de cultus van de god Wodan, overgenomen te hebben. Denk aan de rol van de haard als offerplaats (later de schoorsteen), een figuur die zowel bedreigend als beschermend is, een buitengewoon paard, de roede (bij de Germanen een positief symbool, gevuld met levenskracht) en misschien zelfs de roetzwarte begeleider.

Een Nederlandse onderwijzer De beeldvorming zoals wij die nu in onze contreien kennen, is sterk beïnvloed door de Amsterdamse onderwijzer Jan Schenkman. In 1850 verscheen zijn populaire boek Sinterklaas en zijn knecht. Hij portretteerde Sinterklaas als een statige bisschop met tabberd, mijter, staf en lange witte baard; en hij had had voor het eerst een donkere knecht, die het zware werk verrichtte. Sinterklaas was bij Schenkman streng, want het was hij die twee stoute kinderen in de zak stak. Sinterklaas en zijn naamloze knecht kwamen met een stoomboot uit Spanje en liepen samen op hun paarden over de daken. Het kan nu vreemd klinken, maar Schenkman was destijds echt vernieuwend. Lange tijd was Sinterklaas immers in de eerste plaats een boeman die als afschrikwekkende, zwart gemaakte man met rammelende kettingen snoepgoed uitdeelde en kinderen bang maakte. Deze figuren werden ‘zwarte klazen’ genoemd. (Dit soort boeman is nog in Oostenrijk te vinden met Krampus als een gemaskerde, in vodden geklede figuur met een ketting.) Schenkman maakte de Sinterklaasfiguur bevattelijker en menselijker.
Waar haalde Schenkman zijn inspiratie voor de knecht die volgens zijn verzen ‘zwart van kleur’ is? Zag hij zo’n personage op een schilderij of een gravure, in het echt of kende hij het van horen zeggen? En in welke mate werd hij beïnvloed door de context van kolonisatie en slavernij? Wetenschappers kunnen dit niet met absolute zekerheid zeggen. Er wordt geopperd dat zijn knecht in feite een Moorse page is, en zijn schoeisel zou aantonen dat hij een vrij man en zeker geen slaaf was.

Zwarte Piet In de loop van de tijd veranderde de rol en het uiterlijk van Zwarte Piet regelmatig, onder meer door bepaalde bewuste en onbewuste maatschappelijke opvattingen en de verbeelding in populaire Sintverhalen en bijhorend illustraties. Zo nam hij de rol van kinderschrik over van de Sint en kreeg hij eind 19de eeuw een eigen naam. Ook deze naam heeft eeuwenoude wortels, want in Vlaanderen was het een van de vele namen voor de duivel. De stereotypering van Zwarte Piet als domme knecht met een pikzwart gezicht, grote rode lippen en krulhaar dook in Nederland veel vroeger op dan in Vlaanderen. Vanaf de jaren dertig blijkt dit uiterlijk overal de courante typering, ook al bleef het schoorsteenverhaal aanwezig. Onderschat de invloed van verhalen en vertellingen op de beeldvorming zeker niet. Kijk maar naar wat gebeurde op het einde van de twintigste eeuw: onder invloed van het druk bekeken en heerlijke tv-programma Dag Sinterklaas werd Zwarte Piet definitief de lieve en pientere vriend, en dus niet langer louter de knecht, van de verstrooide, oude Sinterklaas.

Het moge dus al lang duidelijk zijn dat Sinterklaas en Zwarte Piet geen statische figuren zijn, en dat er niet een ononderbroken traditie is. Het Sinterklaasfeest en de hoofdrolspelers hebben al eeuwen met evoluties, nieuwe accenten en veranderende beeldtaal te maken, soms snel, soms traag. Mijn ouders herinneren zich bijvoorbeeld nog dat in de jaren vijftig ook een witte helper, Nicodemus, Sinterklaas vergezelde. Deze Nicodemus is al lang van het toneel verdwenen. Misschien zal ook Sinterklaas binnen afzienbare tijd opnieuw evolueren. En wat te zeggen van Roet(veeg)piet, want wie zal in tijden van groene en schone energie nog een vervuilende schoorsteen met roet aanvaarden? Hoe dan ook, elk element in deze geschiedenis is belangrijk. Een volledige en eerlijke lezing van het wetenschappelijk onderzoek, ver weg van de selectieve of tendentieuze analyses die al te vaak op het internet circuleren, kan een startpunt zijn om de principiële ja-neevraag over Zwarte Piet te overstijgen.

Sint en Piet in de boeken Godzijdank verloopt het debat hier in Vlaanderen niet zo intens als in Nederland. (In Franstalig België leeft de kwestie zelfs amper.) Daar vroeg illustratrice Charlotte Dematons in 2017 zelf aan haar uitgeverij om haar immens populaire boek Sinterklaas (bijna 150 000 exemplaren) niet meer te herdrukken. De steeds fellere polemiek rond Zwarte Piet werd haar te veel; te vaak werd ze voor racist uitgescholden. Het is nochtans een heerlijk kijk- en zoekboek; teder, hartverwarmend en respectvol gemaakt, maar ja, met wel heel zwarte Pieten. Ook in Vlaanderen is er geen weg terug. Al in 2017 besloten enkele TV-zenders, onderwijskoepels en speelgoedwinkels om Pieten met zwarte huidskleur te bannen. Ook Vlaamse uitgeverijen en boekenwinkels volgen deze weg. Boeken met (enkel) Zwarte Piet worden niet meer of sterk afgeprijsd verkocht. En wat zullen bibliotheken doen?

De taak van Zwarte Piet zit erop. Zijn afscheid zal voor nieuwe verhalen, versjes en liedjes zorgen. Want hoe mooi zijn al die verhalen wel niet? En hoe vertederend is het niet om kinderen vol verwachting te horen zingen? De klassieker van Charlotte Dematons uit 2007 lijkt, officieel dan toch, verleden tijd. Dat is best vreemd, hoor. Maar kijk, een nieuwe klassieker biedt zich al aan. In Sinterklaasliedjes lijkt illustrator Mark Janssen het feest aan de kinderen terug te geven. Zij spelen de hoofdrol, want zij brengen de zak vol pakjes naar Sinterklaas, in decors die naar bekende Sinterklaasliedjes verwijzen. Het is een prachtig en hartverwarmend prentenboek. Wij smelten ook helemaal voor Zie de maan schijnt door de bomen van Mies van Hout, waarin enkele dieren de komst van Sinterklaas beleven. De verrukking en vreugde van het vosje bij de aankomst van de Sint is voor ons pure ontroering. Dit is voor ons een van de mooiste en gevoeligste illustraties ooit, echt waar. Ik kan alleen maar hopen dat deze parel op 6 december in élk, maar dan ook werkelijk élk schoentje ligt.

* Zoals: Van Nicolaas van Murat tot Sinterklaas, Rita Ghesquiere en Het geheime boek van Sinterklaas, Floortje Zwightman en Sassafras De Bruyn (ill.), een boeiend geschiedenis boek voor onttoverde kinderen.